طرحواره درمانی یکی از روشهای نوین درمان انواع اختلالات روانی و الگوهای رفتاری مخرب است که توسط دکتر جفری یانگ ابداع شده است. طرحوارهها در سنین کودکی با توجه به شرایط زندگی و ارتباط کودک با والدین خود ایجاد میشود و به صورت عمیق بخشی از شخصیت ما هستند؛ به همین دلیل تغییر آن‌ها ممکن است دشوار باشد. طرحوارههای ناسازگار آثار مخربی را بر روی افکار، احساسات و مهم‌تر از همه نوع رابطه ما با دیگران دارند؛ به همین دلیل تغییر و اصلاح آن ضروری و مورد نیاز است.
گام اول آشنایی با طرحواره یا اسکیما
طرحواره در واقع چارچوب و الگوی ذهنی است که بر اساس واقعیت یا تجربه به وجود می‌آید و می‌تواند مثبت یا منفی باشد. طرحواره در واقع یک نقشه شناختی است که ذهن افراد را قادر می‌سازد به طور موثرتری اطلاعات را درک، پردازش و نگه‌داری کنند. طرحوارهها به طور معمول در سال‌های ابتدایی زندگی افراد شکل می‌گیرد و در طول زندگی افراد بروز پیدا می‌کنند؛ به طوری که انسان با استفاده از طرحوارهها به سرعت الگوهای رفتاری را شناسایی کرده و با دنیای اطراف خود ارتباط برقرار می‌کند.
بر طبق گفته‌های پروفسور یانگ، روانشناس معروف آمریکایی، طرحوارههای منفی شکل گرفته در دوران کودکی علت اصلی مشکلات رفتاری در افراد هستند. طرحواره یک ساختار پویا و کاملا در حال تغییر است که توسط تجربیات، یادگیری و تعاملات ما با دیگران تغییر پیدا می‌کند. با اینکه طرحوارههای منفی که در کودکی ایجاد شده‌اند می‌توانند مشکل ساز شوند؛ اما باید بدانیم طرحوارهها قابلیت تغییر و تطبیق با اطلاعات صحیح را دارند.
گام دوم طرحواره درمانی چیست؟
طرحواره درمانی یکی از انواع اشکال روان درمانی است که از ترکیب درمان شناختی رفتاری، روانکاوی، نظریه دلبستگی و درمان متمرکز بر هیجان تشکیل شده است. تکنیک طرحواره درمانی برای آن دسته از بیمارانی طراحی شد که به روشهای مرسوم روانکاوی و روان درمانی پاسخ مناسبی نمی‌دهند. در این روش درمانی درمانگر به فرد کمک می‌کند تا طرحوارههای ناسازگار اولیه خود را شناسایی کرده و آن‌ها را اصلاح کند.
این تکنیک بر این باور مبتنی است که طرحوارههای ناسازگار بر اساس تجارب نامطلوب کودکی شکل می‌گیرند و در نهایت باعث می‌شوند تا افراد در سنین بالاتر انتخاب‌های نامناسبی انجام دهند و یا از نظر رفتاری و کنترل احساسات دچار ضعف باشند. تجارب نامطلوب کودکی که منجر به ایجاد طرحوارههای ناسالم میشود شامل برآورده نکردن نیازهای عاطفی و فیزیکی کودک توسط والدین و توجه بیش از حد یا بی توجهی به کودک میشود.
طرحوارههای ناسازگار می‌توانند به روشهای مختلفی مانند احساس رها شدن، بی‌اعتمادی یا نقص ظاهر شوند و منجر به ایجاد رفتارهای مخرب در بزرگسالی مانند مشکلات در روابط، بی‌اعتمادی عاطفی و رفتارهای خود ویرانگر شوند. طرحواره درمانی به دنبال کمک به افراد برای درک و به چالش کشیدن این طرحوارهها و جایگزینی آن‌ها با الگوهای سالم‌تر و سازگارتر تفکر، احساس و رفتار است.
طرحواره درمانی مناسب چه کسانی است؟
طرحواره درمانی ادغامی از چند شیوه قدیمی است که به شما کمک می‌کند تا چرخه‌های تکراری و آسیب‌زا را از بین ببرید. این روش درمانی برای آن دسته از افرادی مورد استفاده قرار می‌گیرد که مشکلات الگویی تکراری مثل برخورد با مشکل در کار دارند و یا دچار مشکلات و مسائل حل نشده از زمان کودکی هستند. علاوه بر این‌ها در افرادی که سایر روشهای روان درمانی پاسخگو نیست؛ طرحواره درمانی می‌تواند کارامد باشد.
طرحواره درمانی یکی از روشهای به روز درمان انواع اختلالات روانی است که امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفته است. این روش درمانی در ابتدا برای درمان اختلال شخصیت مرزی توسط جفری یانگ در سال 2001 ایجاد شد؛ اما امروزه این روش علاوه بر درمان اختلال شخصیت مرزی در درمان انواع اختلالات شامل درمان افسردگی بدون دارو، درمان اختلال شخصیت خودشیفه، درمان استرس و اضطراب و درمان اختلالات خوردن نیز استفاده میشود.
مفاهیم کلیدی طرحواره درمانی
طرحواره درمانی سه مفهوم پایه دارد که عبارتند از طرحواره ناسازگار اولیه، سبک‌های مقابله‌ای و ذهنیت طرحواره‌ای.
طرحواره ناسازگار اولیه
این طرحواره شامل اطلاعاتی است که ما درمورد دنیای ناشناخته اطراف خود داریم که در ابتدای رشد شکل گرفته و برای بقا می‌جنگد. وقتی طرحواره‌ای در دوران کودکی شکل می‌گیرد مبنایی برای قضاوت‌ها و تفسیر اطلاعات توسط افراد میشود. به طور مثال فردی که طرحواره بی‌توجهی در او شکل گرفته است، همیشه گمان می‌کند که توسط دیگران مورد توجه قرار نمی‌گیرد. رفتار والدین با کودکان می‌تواند منجر به ایجاد انواع ایمن و نا ایمن وابستگی در کودک شود.
سبک‌های مقابله‌ای در طرحواره درمانی
روش‌هایی که فرد برای کاهش ناراحتی و تاثیر طرحوارههای منفی استفاده می‌کند؛ سبک‌های مقابله‌ای نامیده میشود. سبک‌های مقابله‌ای شامل تسلیم، اجتناب و جبران افراطی هستند که در ادامه به توضیح آن‌ها می‌پردازیم.
- تسلیم: فرد به گونه‌ای رفتار می‌کند که در مقابل آن طرحواره تسلیم و سازگار است. این افراد خود را مستحق آن طرحواره می‌دانند. به طور مثال فرد گمان می‌کند که مستحق بی توجهی یا ترد شدن است.
- اجتناب: اجتناب به معنای عدم برخورد با طرحواره و عدم تجربه دوباره آن است. فرد در این سبک به گونه‌ای رفتار می‌کند که طرحواره فعال نشود. به طور مثال فرد برای اجتناب از یک طرحواره به مشروب و یا سرگرمی‌های دیگری روی می‌آورد.
- جبران افراطی: طرحواره جبران افراطی در واقع جبران خواسته‌های خود برای دیگران است. به طور مثال فردی که طرحواره بی‌توجهی دارد سعی می‌کند برای جبران آن بدون شناخت افراد به صورت افراطی به آن‌ها توجه کند.
ذهنیت طرحواره‌ای
در حالتی که یک طرحواره فعال شده و فرد برای محافظت از خود از سبک مقابله‌ای خاصی استفاده می‌کند؛ دچار ذهنیت و افکاری میشود که نشان دهنده فعال شدن یک یا چند طرحواره و استفاده از سبک‌های مقابله‌ای است. ذهنیت‌ها به چهار دسته ذهنیت کودکانه، ذهنیت‌های مقابله‌ای ناکارامد، ذهنیت والد ناکارامد و ذهنیت سالم طبقه بندی می‌شوند.
5 حوزه اصلی طرحواره درمانی چیست؟
انواع طررحواره‌ها معمولا در دوران کودکی انسان ایجاد می‌شوند و تاثیرات عمیق و ناخودآگاهی بر روی افکار و اعمال افراد دارند. این طرحوارههای ناسازگار در پاسخ به تجربیات آسیب‌زا، ناراحت کننده و غیر استانداردی که کودک تجربه کرده است ایجاد میشود. طرحواره‌هایی که در دوران کودکی ایجاد می‌شوند معمولا در برابر تغییر مقاوم هستند و باعث ایجاد روشهای مقابله‌ای که اغلب ناسالم هستند در فرد میشود.
تحقیقات انجام شده بر روی طرحوارهها نشان می‌دهد؛ که یک فرد با توجه به تجربیاتی که داشته است ممکن است طرحوارههای ناسازگار متفاوتی را داشته باشد. از نظر کارشناسان 18 نوع طرحواره ناسازگار وجود دارد که همه آن‌ها در پنج حوزه اصلی شامل
طرحواره رهاشدگی و طرد شدن
این طرحواره باعث غیرقابل پیش بینی بودن و بی‌ثباتی در رابطه و باعث بی اعتمادی نسبت به دیگران میشود. افرادی که این طرحواره را دارند به صورت مداوم نسبت به از دست دادن عزیزانشان نگران هستند و برای جلوگیری از طرد شدن نسبت به دیگران بی اعتماد می‌شوند و یا بیش از حد به فرد وابسته می‌شوند. این افراد بزرگترین ترسشان رهاشدگی است؛ اما معمولا شریکان عاطفی مناسبی برای خود انتخاب نمی‌کنند. این طرحواره زیرمجموعه‌هایی دارد که شامل:
- بی اعتمادی و بدرفتاری
- نقص و شرم
- رهاشدگی و بی ثباتی
- انزوای اجتماعی
طرحواره تایید طلبی
افرادی که این طرحواره را دارند بر این باورند که نیازهای عاطفی فرد هرگز برآورده نمی شود و منجر به احساس پوچی، تنهایی یا سرخوردگی میشود. افراد دارای این طرحواره دائما به دنبال تأیید خارجی توسط دوستان، خانواده و حتی غریبه‌ها هستند؛ و تمام تلاششان را می‌کنند تا دیگران را خشنود کنند. این افراد معمولا بدون مشاوره با دیگران تصمیمی نمی‌گیرند و سعی می‌کنند کاملا توسط دیگران تایید شوند.
- ایثارگری افراطی
- اطاعت
- پذیرش جویی و جلب توجه
طرحواره انزوای اجتماعی
این طرحواره شامل این باور است که فرد اساساً با دیگران متفاوت است، شایسته ارتباط نیست یا دوست داشتنی نیست و نمی‌تواند از عهده مسئولیت‌های خود بر بیاید. افراد دارای این طرحواره ممکن است از تعاملات اجتماعی اجتناب کنند، از طرد شدن ترس داشته باشند یا در ایجاد ارتباطات صمیمی مشکل داشته باشند.
- احساس شکست
- حس وابسته بودن و بی کفایتی
- آسیب پذیری
- خویشتن تحول نیافته
طرحواره نقص و شرم
این طرحواره باعث میشود افراد باور کنند که ذاتا معیوب، ناکافی و غیرجذاب هستند و نقص‌های مختلفی از شخصیت یا ظاهر فیزیکی خود بگیرند. معمولا این افراد با عزت نفس پایین، انتقاد از خود یا کمال گرایی دست و پنجه نرم کنند و احساس می‌کنند که ارزش عشق و احترام دیگران را ندارند.
- منفی گرایی و بدبینی
- بازداری هیجانی
- معیارهای سرسختانه، عیب جویی افراطی
- تنبیه
طرحواره بزرگ منشی
طرحواره بزرگ منشی یا استحقاق شامل این باور است که شخص مستحق رفتار ویژه است، مستحق امتیازات است یا باید از قوانین معاف باشد. افراد دارای این طرحواره ممکن است بیش از حد از دیگران توقع داشته باشند، در برابر بازخورد مقاوم باشند یا نیازهای دیگران را نادیده بگیرند.
- احساس استحقاق و بزرگ منشی
- خویشتن داری و خودانضباطی ناکافی
- انواع طرحواره حوزه دیگر جهت مندی
تکنیک‌های مورد استفاده در طرحواره درمانی
طرحواره درمانی یک روش جدید درمانی است که از ادغام چند روش قدیمی به وجود آمده است. در طرحواره درمانی روانشناس به درمان طرحوارههای منفی که در زمان کودکی در اثر مشکلات عاطفی و تجربیات بد گذشته پدید آمده است می پردازد. در صورتی که هیچ کدام از روشهای درمانی، حتی طرحواره درمانی نیز جوابگو نبود بهترین راه درمان با نوروفیدبک است.
تصویر سازی یا ایفای نقش
در این تکنیک درمانگر خاطرات ناراحت کننده و طرحوارههای ناسازگار را کشف می‌کنند. در این تکنیک مددجو خاطره خود را تصور می‌کند و در ذهن خود گفت و گوهایی خیالی را با کمک درمانگر شکل می‌دهد. این گفت و گوها در نهایت به برخورد با مشکل ختم شده و فرد مراجعه کننده با کمک درمانگر به رفع آن‌ها می‌پردازد. این روش باعث میشود فرد در مواجه با مشکلات در زندگی واقعی بتواند احساسات خود را کنترل و مشکل خود را نیز برطرف کند.
خاطرات روزانه
از افرادی که تحت طحواره درمانی هستند خواسته میشود تا خاطرات روزانه خود را یادداشت کنند. این روش به آن‌ها کمک می‌کند تا طرحواره ناسازگار اولیه فعال شود و فرد احساسات و رفتارهایی را که در آن موقعیت بروز داده است؛ ثبت کند. این دفترچه به طور جلسه‌ای توسط درمانگر مرور میشود و روش‌هایی برای تامین نیاز عاطفی، رفتار درست در مواجه با مشکل و تصمیم گیری منطقی به فرد ارائه میشود.
تکنیک هیجانی
این تکنیک شامل استفاده از احساسات برای درمان است. در جلسات درمانی شما احساسات خود را به طور کامل بیان کرده و سعی می‌کنید آن‌ها را درک کنید. در طرحواره درمانی هیجانی استفاده از روش تصویرسازی هدایت شده نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طوری که فرد با ترکیب این دو روش عواطف خود را درک کرده و در مقابل مشکلات احتمالی برخورد بهتری خواهد داشت.
تکنیک بین فردی
تکنیک بین فردی برای بررسی روابط و رفع مشکلات روابط می‌پردازد. شما در جلسات طرحواره درمانی روابط خود را به همراه درمانگر بررسی می‌کنید و روش‌هایی که بر طرحواره تاثیر گذار است را یاد خواهید گرفت. در تکنیک بین فردی مددجو ممکن است به همراه دوست یا شریک خود به جلسات درمانی برود تا مشکلات روابط به صورت دو طرفه برطرف شود. متخصصان مشاور می‌توانند در جلسات زوج درمانی نیز از این روش استفاده کنند.
فلش کارت
در این تکنیک درمانگر فلش کارت‌هایی که حاوی پیام‌های خاصی هستند را به فرد مراجعه کننده نشان می‌دهند. این کارت‌ها در جلسه درمانی تهیه شده و پیام‌های مورد نظر توسط درمانگر بر روی آن نوشته میشود. فلش کارت‌ها به فرد کمک می‌کنند تا نسبت به رفتارهای ذهنی خود کاملا آگاه شوند. افرادی که دچار نوسان خلق، اضطراب، استرس، پرخاشگری، غم، ناامیدی و هیجانات منفی هستند؛ با این ابزار می‌توانند در هر لحظه متوجه حالت روانشناختی خود شده و یاد بگیرند در هنگام مواجه با مشکل عملکرد درستی داشته باشند.
جمع‌بندی
طرحوارههای عمیق و کهنه نیازمند یک درمانگر متخصص و با تجربه برای درمان هستند. شما هموطنان شیرازی میتوانید با مراجعه به مرکز روانشناسی و لورتا نوروفیدبک بیات و گذراندن جلسات درمانی، به کمک درمانگر خود با تله‌ها و مشکلات رو در رو شده و بهترین روش برخورد با آن‌ها را بیاموزید و ذهنیت خود را با استفاده از سبک‌های مقابله‌ای تغییر دهید.
سوالات متداول درمورد طرحواره درمانی
1- تفاوت روانکاوی و طرحواره درمانی در چیست؟
روانکاوی روشی است که به طور معمول در ابتدا استفاده میشود تا مشکلات عاطفی و رفتاری افراد را از ریشه حل کند و طرز تفکر آنان را تغییر بدهد. اما طرحواره درمانی بعد از روانکاوی به وجود آمده است که روانکاوی را نیز در خود جای داده است و به زمان بیشتری برای نتیجه گرفتن نیاز دارد.
2- آیا برای درمان طرحوارهها میتوانیم از روشهای خودیاری نیز استفاده کنیم؟
بله، شما میتوانید با استفاده از کتاب جفری یانگ، روانشناس آمریکایی، که درمورد طرحواره درمانی نوشته شده است خود را شناسایی کنید و با استفاده از تمیرنهای کتاب در مواجه با مشکلات زندگی بهترین راه حل را انتخاب کنید. البته باید توجه داشته باشید که درمورد طرحوارههای عمیق مراجعه به فرد متخصص ضروری است.
3- انواع طرحوارههای ناسازگار کدامند؟
طرحواره رهاشدگی، شرم و نقص، انزوای اجتماعی، وابستگی، جلب توجه، ایثار افراطی، بی اعتمادی، منفی گرایی و… از جمله طرحوارههای ناسازگار می‌باشند.