تروما یا روان زخم یک واکنش احساسی است که در شرایط استرس‌زا برای افراد مختلف ایجاد می‌شود. روان زخم می‌تواند باعث اضطراب و ترس، اختلال خواب، تغییرات خلق و خو، از دست دادن اشتها و … شود؛ به همین دلیل نیاز به درمان دارد. چنانچه به دنبال اطلاعات جامع درباره تروما یا روان‌زخم هستید و قصد دارید با علائم، عوامل ایجادکننده و روش‌های درمانی آن آشنا شوید، این مقاله می‌تواند منبعی کامل و کاربردی برای شما باشد.
تروما عاطفی معمولا پاسخی طبیعی به اتفاقات بد اطراف است و در شرایط سخت و آسیب‌زا ایجاد می‌شود. روان زخم با توجه به شدت و نوع آن راه‌های درمانی متفاوتی دارد و درمان زودهنگام آن از ابتلا به بیماری‌های روانی و جسمی دیگر جلوگیری می‌کند. در این راهنما تلاش کرده‌ایم با نگاهی علمی و روانشناختی به این موضوع بپردازیم و توضیح دهیم که تروما چیست، چه انواعی دارد و چرا مداخله و درمان به‌موقع آن برای سلامت روان و جسم اهمیت ویژه‌ای دارد.
تروما یا زخم روان چیست؟
بر اساس تعریف انجمن روانشناسی آمریکا (APA)تروما روحی یا ترومای روانشناختی (Psychological trauma) واکنشی است به تجربه‌ای بسیار منفی و ناراحت‌کننده مانند خشونت، تجاوز، بلایای طبیعی یا سوانح شدید، که منجر به احساس ترس شدید، درماندگی یا وحشت در فرد می‌شود و می‌تواند پیامدهای طولانی‌مدت بر سلامت روان و جسم داشته باشد. در منابع روان‌پزشکی (مانند DSM-5)، تروما معمولاً در ارتباط با قرار گرفتن در معرض تهدید مرگ، آسیب شدید یا خشونت جنسی تعریف می‌شود؛ چه این مواجهه مستقیم باشد، چه غیرمستقیم (مانند مشاهده حادثه یا شنیدن مکرر جزئیات آن).
افرادی که به زخم روحی یا دچار هستند توانایی کنترل صحیح احساسات خود را ندارد و به همین دلیل نیاز به درمان دارند. برقراری ارتباط با این افراد نیز می‌تواند فرایند پیچیده داشته باشد به دلیل شرایط بعد روانی که در آن قرار دارند. زخم روحی می‌تواند اثرات طولانی مدتی بر روی سلامت روان افراد داشته باشد و حتی موجب ایجاد علائم فیزیکی در فرد نیز شود. درصورتی که این اختلال درمان نشود می‌تواند باعث ایجاد اختلال استرس پس از سانحه شود.
برای درک بهتر و علمیِ مفهوم تروما و راهکارهای عملی در مدیریت آن، پادکست اختصاصی دکتر حسین بیات، روانشناس و مدرس دانشگاه را از دست ندهید. با تجربه چندین ساله در درمان تروما، دکتر بیات شما را با رویکردی ساده و کاربردی به سوی بهبود و سلامت روان راهنمایی می‌کند.
علت ایجاد تروما چیست؟
هیچ قانونی وجود ندارد که چه اختلالی می‌تواند منجر به ایجاد روان زخم در افراد شود و ممکن است هر اتفاقی بر روی افراد مختلف طیف وسیعی از تجربیات را ایجاد کند. دانستن علت ایجاد تروما می‌تواند در روند درمان تروما کمک کننده باشد. مهم‌ترین عوامل ایجاد روان‌زخم عبارتند از:
- رویدادهای آسیب‌زا و تهدیدکننده: مانند جنگ، بلایای طبیعی، تصادف رانندگی، خشونت خانگی، سوءاستفاده جسمی یا جنسی، و از دست دادن عزیزان.
- تجربیات دوران کودکی: کودک‌آزاری، غفلت عاطفی یا مالی، قلدری و جدایی والدین.
- واکنش فردی به حادثه: احساس ترس شدید، درماندگی یا وحشت احتمال بروز تروما را افزایش می‌دهد.
- کمبود حمایت اجتماعی: نبود خانواده، دوستان یا منابع حمایتی پس از حادثه می‌تواند شدت تروما را بیشتر کند.
- شرایط روانی قبلی: ابتلا به اضطراب، افسردگی یا استرس مزمن فرد را در برابر آسیب‌های روانی آسیب‌پذیرتر می‌سازد.
درمان استرس و اضطراب با نوروفیدبک و درمان دیگر اختلالات روانی می‌تواند از شما در مقابل آسیب‌های تروماتیک مراقبت کند.
4 نوع اصلی تروما روحی
روان زخم انواع مختلفی دارد و با توجه به واکنش و احساسات افراد به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. انواع تروما شامل ترومای حاد، ترومای مزمن و ترومای ثانویه می‌شود. در ادامه به انواع تروما آشنا خواهیم شد. تروما می‌تواند باعث ایجاد حملات پانیک شود. درمان پانیک با نوروفیدبک یکی از برترین راه‌های درمان این اختلال است.
- ترومای حاد: این نوع از زخم روحی ناشی از یک رویداد استرس‌زا یا خطرناک است؛ که فرد به صورت ناگهانی سطح زیادی از استرس را تجربه می‌کند و این باعث این باعث ایجاد زخم روحی حاد می‌شود. این نوع از انواع تروما می‌تواند بسیار شدید باشد اما زودگذر است و با گذشت زمان بهبود می‌یابد.
- ترومای مزمن: وقتی فرد به صورت مکرر و طولانی مدت در معرض اتفاقات استرس‌زا قرار می‌گیرد؛ روان زخم تبدیل به یک مشکل مزمن می‌شود. افرادی که در معرض کودک آزاری، قلدری و خشونت خانگی قرار دارند معمولا دچار روان زخم مزمن می‌شوند.
- ترومای ثانویه: روان زخم ثانویه یا نیابتی درصورتی ایجاد می‌شود؛ که فرد با یک بیمار مبتلا به روان زخم رابطه‌ی نزدیکی دارد و باعث ایجاد تروما و علائم آن در خود می‌شود. علائم این نوع از زخم روان شباهت زیادی با اختلال اضطراب پس از سانحه یا PTSD دارد.
- ترومای پیچیده: روان زخم پیچیده از انواع تروما است که وقتی آسیب ایجاد شده به دلیل قرارگیری در معرض چند رویداد آسیب‌زا است فرد دچار آن می‌شود.
علائم تروما در افراد مختلف
افراد با توجه به تجربیات شخصی خود در زمان تروما روحی علائم متفاوتی را تجربه می‌کنند. واکنش‌هایی که در زمان زخم روحی تجربه می‌کنید می‌تواند احساسی یا فیزیکی باشد. همان طور که اشاره شد در هنگام تروما پاسخ افراد می‌تواند شدت متفاوتی داشته باشد و نسبت به دیگران کمتر یا بیشتر باشد. پاسخ خود نسبت به یک اتفاق وحشتناک و ترسناک را قضاوت نکنید؛ زیرا هر پاسخی در چنین شرایطی می‌تواند اتفاق بیفتد و کاملا طبیعی است.
علائم روانی و احساسی تروما
علائم روانی و احساسی یکی از علائم متداول در روان زخم است که همه‌ی افراد تجربه می‌کنند. روان زخم باعث ایجاد آسیب روانی شدیدی می‌شود و حتی ممکن است فرد پس از آن به فکر آسیب زدن به خود و خودکشی بیفتد. در ادامه علائم روانی که روان زخم در افراد ایجاد می‌کند را نام می‌بریم. داشتن این علائم می‌تواند باعث ایجاد کابوس، بیخوابی، مشکل در روابط و طغیان عاطفی شود.
- اضطراب و ترس
- شوک و انکار
- از دست دادن توجه و تمرکز
- داشتن احساس غم و پشیمانی
- عصبانیت و تحریک پذیری
- تغییر در خلق و خو
- دور شدن از دیگران و برگزیدن انزوا
- داشتن احساس شرم و سرزنش کردن خود
علائم فیزیکی تروما
یکی دیگر از علائمی که افراد مبتلا به روان زخم تجربه می‌کنند؛ علائم فیزیکی و جسمانی است. برخی تروما‌ها به دلیل یک اتفاق فیزیکی مانند تصادف شدید یا آزارهای جنسی ایجاد می‌شود که بی‌شک دارای علائم فیزیکی است. حتی در برخی موارد که بیمار آسیب فیزیکی ندیده است؛ احتمال تجربه علائم فیزیکی زیاد است. تجربه علائم فیزیکی می‌تواند باعث ایجاد PTSD، افسردگی، اضطراب، اختلالات تجزیه ای و مشکلات سوء مصرف مواد شود. درمان افسردگی، استرس و اضطراب و اعتیاد با روش نوروفیدبک ممکن است و درصد بهبود بالایی نیز دارد.
- بیخوابی و اختلال در خواب
- حالت تهوع و سرگیجه
- تنش عضلانی
- داشتن کابوس‌های شبانه و وحشت در خواب
- تغییر در عادت‌های غذایی و از بین رفتن اشتها
- درد جسمی
- ضربان قلب شدید
- مشکلات گوارشی
- سردرد و دردهای جسمی
- خستگی مفرط
ترومای دوران کودکی
ترومای دوران کودکی به موقعیت های استرس زا و ناگوار در دوران کودکی مرتبط است که این اتفاقات می‌تواند شامل تصادف، آزار و اذیت، خشونت خانگی، بی توجهی عاطفی و مالی، انواع سواستفاده، طلاق و جدایی و جنگو سایر اتفاقات استرس زا و ناگوار باشد. ترومای کودکی می‌تواند در روند رشد مغز، اختلال ایجاد کند و در سلامت جسمی و روانی کودک تاثیر بگذارد.
علائم ترومای کودکی
نشانه‌ها و علائم تروما در کودکان و حتی در بزرگسالان از نظر شدت علائم می‌تواند متفاوت باشد، لازم به ذکر است که علائم تروما در کودکان بسته به سن آنها می‌تواند متفاوت باشد که برخی از نشانه های تروما را در ادامه ذکر کرده ایم.
- گریه و فریاد زیاد
- پرخاشگری و خشم
- استرس و اضطراب
- وسواس عملی و فکری
- علائم فیریکی چون سردرد و شکم درد
- اختلالات اشتها
- بی قراری و بیش فعالی
- اختلال در خواب
- کابوس‌های مکرر و زیاد
- حواس پرتی و عدم تمرکز
- رفتار های هیجانی
- اضطراب جدایی
4 روش درمان تروما روحی در کودکان چیست؟
درمان تروما به کودکان کمک می‌کند تا تجربه‌های تروماتیک گذشته خود را از سر بگذرانند و روند رشد و توسعه سالم روانی خود را به صورت طبیعی طی کنند. درمان تروما کودکی معمولاً توسط متخصصان روانشناسی کودک و نوجوان انجام می‌شود. در ادامه تعدادی از روش های برتر درمان ترومای کودکان را بررسی می‌کنیم.
- درمان شناختی رفتاری: آسیب‌های دوران کودکی، کودکان را به عدم رشد عزت‌نفس و الگوهای فکری منفی سوق می‌دهد، مداخلاتی مانند درمان شناختی رفتاری (CBT) می‌تواند به بازنویسی روایت و به چالش کشیدن این افکار منفی و همچنین منبع آنها کمک کند و به او مهارت‌های مقابله و تنظیم احساسات را یاد می‌دهد.
- بازی درمانی: بازی درمانی برای ترومای کودکان، به ویژه در سنین کمتر بسیار موثر است و در ان با استفاده از بازی و روش های غیر کلامی به کودک کمک می‌کنند که تجربیات ناخوشایند خود را بازسازی کند و مهارت ارتباطی و تنظیم احساسات خود را افزایش دهد.
- درمان دارویی: گاهی اوقات در کنار مشاوره روانشناختی، استفاده از دارو هایی برای کنترل و کاهش استرس و وسواس می‌تواند به درمان ترومای دوران کودکی کمک کند و روند درمان را تسریع ببخشد.
- کتاب درمانی: درمان تروما در قالب داستان سرایی را کتاب درمانی معرفی می‌کنند که کتاب های خودیاری و روانشناسی هستند که والدین در بهبود کودکانی که در اثر آسیب روحی دچار تروما شده‌اند را راهنمایی و امیدوار می‌کند.
آیا درمان تروما، دست یافتنی است؟
علائم تروما معمولا می‌تواند بین چند روز تا چند ماه طول بکشد و با گذشت زمان و پردازش اتفاقات ناراحت کننده بهبود می‌یابد؛ اما امکان برگشت آن درصورتی که به طور صحیح درمان پیدا نکند وجود دارد. با توجه به شدت زخم روانی و شرایط فرد درمان‌های مختلفی شامل درمان‌های دارویی و درمان‌های روانشناختی وجود دارد. درمان‌های دارویی در شرایط شدید و مزمن مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ ولی به تنهایی کافی نیستند و در کنار آن مراجعه به روانشناس و دریافت روان درمانی ضروری است.
درمان شناختی–رفتاری متمرکز بر تروما (TF-CBT)
بی شک مراجعه به روانشناس و دریافت روش‌های استاندارد درمانی برترین راه درمان تروما در شیراز است. این روش درمانی ترکیبی از CBT و تکنیک‌های ویژه برای پردازش تروما است. این تکنیک‌های ویژه شامل بازسازی شناختی (challenging beliefs)، آموزش مهارت‌های آرام‌سازی، مواجهه تدریجی با خاطرات آسیب‌زا می‌شود؛ که می‌تواند در مراحل اولیه درمان تروما استفاده شود. درمان شناختی_رفتاری متمرکز بر تروما بیشتر برای کودکان، نوجوانان و خانواده‌های آنها توصیه می‌شود.
مواجهه درمانی (PE: Prolonged Exposure)
مواجهه درمانی یکی از برترین تکنیک‌های استفاده شده در درمان خاطرات تروماتیک است و بر این ایده که اجتناب از خاطرات تروماتیک باعث تداوم علائم آن می‌شود؛ مربوط می‌شود. این تکنیک فوق العاده شامل مواجهه تدریجی و کنترل‌شده با خاطرات و موقعیت‌های ترسناک مرتبط با تروماست؛ که کمک می‌کند تا حساسیت‌زدایی و پردازش هیجانی اتفاق بیفتد.
حساسیت‌زدایی و بازپردازش از طریق حرکت چشم (EMDR)
EMDR روشی منحصر‌به‌فرد است؛ که با استفاده از حرکات چشم یا تحریک دوطرفه، پردازش خاطرات آسیب‌زا را تسهیل می‌کند. این روش بر پایه‌ی این ایده است که خاطرات آسیب‌زا به شکل ناکامل در مغز ذخیره می‌شوند و باعث علائمی مثل فلش‌بک، اضطراب و کابوس می‌گردند. در جلسات EMDR، فرد هنگام یادآوری خاطره آسیب‌زا، تحت تحریک دوطرفه مغز (مثل حرکات هدایت‌شده چشم یا ضربه‌های متناوب) قرار می‌گیرد. این فرآیند به بازپردازش و یکپارچه‌سازی سالم‌تر خاطره کمک می‌کند و ناراحتی هیجانی آن کاهش می‌یابد.
درمان شناختی رفتاری(CBT)
درمان شناختی رفتاری (CBT) یک رویکرد روانشناسی است که بر شناسایی و به چالش کشیدن الگوهای فکری منفی و رفتارهای مرتبط با تجارب آسیب زا تمرکز دارد. این روش درمانی به افرادی که دچار تروما و تجربیات آسیب‌زا شده‌اند کمک می‌کند تا خاطرات آسیب زا خود را بازنگری کرده و احساس ناراحتی نسبت به آن را کنترل و کاهش دهند.
ذهن آگاهی
مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی نیز می‌تواند انگیزه‌های ناخودآگاه و علت اساسی بروز پاسخ‌های آسیب زا را شناسایی کند. کاهش استرس با ذهن آگاهی (MBSR) می‌تواند در درمان تروما و درمان اختلال استرس پس از سانحه موثر باشد. درمان اختلال استرس پس از سانحه با نوروفیدبک نیز امکان پذیر است. بهبود و پرورش ذهن آگاهی بر توسعه مهارت‌های تمرکز حواس مانند مدیتیشن و تنفس عمیق برای افزایش خودآگاهی و تنظیم احساسات تاکید دارد.
گروه درمانی و خانواده درمانی
از دیگر راه‌هایی که می‌تواند منجر به درمان تروما در شیراز شود؛ شرکت در گروه درمانی و خانواده درمانی است. همان طور که قبلا گفتیم حمایت‌های اجتماعی که افراد پس از مواجهه با تروما دریافت می‌کنند؛ می‌تواند باعث بهبود تجربه‌های آسیب زا در فرد شود. این روش‌های درمانی به افراد اجازه می‌دهد تا تجربیات خود را به اشتراک بگذارند و با دیگرانی که تحت آسیب‌های مشابه قرار گرفته‌اند ارتباط برقرار کنند و حس اعتبار و درک را تقویت کنند.
جمع بندی
درمان تروما که یک واکنش شدید نسبت به اتفافات وحشتناک اطراف است با مراجعه به روانشناس و دریافت روان درمانی‌های مختلف امکان پذیر است. تروما در صورت عدم درمان باعث ایجاد اختلال در زندگی و کار افراد می‌شود؛ به همین دلیل درمان آن ضروری است. مرکز روانشناسی بیات در شیراز بهترین خدمات درمانی در زمینه‌ی بیماری‌های روانی را ارائه می‌دهد و از روانشناسان با تجربه خود در راستای کمک به بیماران ابتلا به اختلالات روانی استفاده می‌کند. برای رزرو وقت در این مجموعه می‌توانید به صفحه تماس با ما مراجعه کنید.
منابع علمی استفاده شده در این محتوا
Psychological First Aid: How It’s Used
سئوالات متداول
1_ تروما چیست؟
روان زخم پاسخ احساسی به یک تجربه وحشتناک مانند تصادف، تجاوز جنسی و بلایای طبیعی است.
2_ ترومای حاد قابل درمان است؟
این نوع از انواع تروما می‌تواند بسیار شدید باشد اما زودگذر است و با گذشت زمان بهبود می‌یابد.
3_ علائم روانی و احساسی تروما چیست؟
- اضطراب و ترس
- شوک و انکار
- از دست دادن توجه و تمرکز
- داشتن احساس غم و پشیمانی
- عصبانیت و تحریک پذیری
- تغییر در خلق و خو
- دور شدن از دیگران و برگزیدن انزوا
- داشتن احساس شرم و سرزنش کردن خود
4_ انواع روش‌های روان درمانی مناسب برای درمان تروما چیست؟
در روانشناسی برای درمان تروما راه‌های مختلفی درنظر گرفته شده است که شامل درمان شناختی-رفتاری، EMDR (درمان با حرکات سریع چشم)، هیپنوتیزم و روان‌درمانی تحلیلی می‌شود.
